Εισαγωγη

Εδω κρατω καποιες σημειωσεις βασισμενες στο καταπληκτικο σεμιναριο (2021) του Κυριακου Γκουβεντα που ειναι προσβασιμο online στο youtube. Ο ακριβης τιτλος του ειναι "Δρομος, Ηχος και Μακαμ στο Ρεμπετικο - Σχεσεις και Διαφορες".

Το κειμενο μπορει να ειναι χρησιμο για οποιον αλλο μουσικοφιλο μαθαινει πιο ευκολα / γρηγορα μεσα απο κειμενο παρα βιντεο και βεβαια ειναι ενα ειδους σκονακι για επαναληψη - μητηρ πασις μαθησεως. Βεβαια το ηχητικο κομματι των παραδειγματων του Γκουβεντα με βιολη και μπαγλαμαδακι δεν μπορει να αποδωθει σε κειμενο. Οσο γινεται θα εχω pointers στο βιντεο.

Εννοειται οτι οποια λαθη και παρερμηνειες μου δεν επιβαρυνουν τον δημιουργο :-) αν εχετε αμφιβολιες ανατρεξτε στο πρωτοτυπο. Αυτο ισχυει ιδιαιτερα για τις πολλες δικες μου παρατηρησεις και σχολια, αναφορες σε σχετιζομενα θεματα, βιβλιογραφια κλπ.

Μουσικες κλιμακες. Ειναι καθημερινα εργαλεια των μουσικων.

Ιστορικη Γραμμη

Αρχαιοτητα

Απο ποτε ξεκιναει να υπαρχει η εννοια του ηχου?

Αρχαιοτητα και πειραματα του Πυθαγορα.

Αλεξανδρινοι χρονοι

Σε πολεις που ιδρυσε ο Αλεξανδρος, με την Πτολεμαικη / Αιγυπτιακη Αλεξανδρια μαλλον το μεγαλυτερο κεντρο.

Ο ρολος της βιβλιοθηκης.

Μελετητες του Πυθαγορα.

Ευκλειδης Κατατομη Κανονος.

Το έργο καταπιάνεται με τον προσδιορισμό των αριθμητικών αναλογιών των φθόγγων της μουσικής κλίμακας πάνω στον κανόνα (ή μονόχορδο, κατά τον Πτολεμαίο, τον Ιάμβλιχο, τον Νικόμαχο).

Ο κανών ή μονόχορδο ή χορδοτόνιο ήταν ένας βαθμονομημένος ξύλινος χάρακας, πάνω στον οποίο στηριζόταν μια ομοιόμορφα τεταμένη χορδή. Ειναι δηλαδη το πιο απλο και θεμελιωδες εγχορδο οργανο.

Η χορδή αυτή μπορούσε κάθε φορά να διαιρείται με διαφορετικό τρόπο, ανάλογα με τη θέση που έπαιρνε ο κινούμενος ξύλινος καβαλάρης (στα αρχαία ελληνικά «μαγάς» ή «υπαγωγέας»), που βρισκόταν ακριβώς ανάμεσα σε εκείνη και τον χάρακα. Oι θιασώτες αυτής της σχολής ονομάζονταν «κανονικοί», ενώ όσοι τάσσονταν με τη σχολή του Αριστόξενου καλούνταν «μουσικοί ή εμπειρικοί.

Ο Ευκλειδης πηρε απο τον Πυθαγορα το μονοχορδο και το εβαλε σε πολλες χορδες.

Οι μουσικοι της εποχης χρησιμοποιουσαν πενταχορδες η επταχορδες λυρες.

Ενα συστημα σκεψης που δινει πρωτοκαθεδρια στις αριθμητικες σχεσεις.

Οι αρχαιοι Ελληνες συμβολιζαν τις νοτες με γραμματα (1 = α, 2 = β, 3 = γ, κλπ).

Η κλιμακα μπορει να ηταν κινουμενη (οπως το μοντερνο ντο, ρε, μι, φα, σολ, λα, τι?) η σταθερη, πχ η νοτα του Φα να ειναι ειναι πρωτη νοτα της κλιμακας.

Ο ρολος της Κωνσταντινουπολης

Το μεγαλο αστικο κεντρο της χιλιετιας του Βυζαντιου και η μεγαλυτερη πολη της Ευρωπης εκεινη την εποχη.

Συσσωρευη πολιτισμικων στοιχειων απο τους αρχαιου πολιτισμους της ανατολικης μεσογειου.

Καταλογογραφηση και ερευνα σε βαθος.

Απορροφηση της γνωσης των Αλεξαδρινων χρονων (βεβαια εχει μεσολαβησει η Ρωμαικη περιοδος?)

Γυρω στο 1200 το αρχαιο συστημα σχιζεται στα δυο, ενα παρακλαδι στην Ιταλια εξελισσεται σε Γρηγοριανο μελος και μετα στην Αναγεννησιακη μουσικη που εστιαζει σε δυο απο τους πολλους ηχους που υπαρχουν (μειζων, ελλασων, ματζορε, μινορε).

Το δευτερο παρακλαδι κατεβαινει στην Παλμυρα της Συριας και γινεται η μεταφραση του συγγραματος του Ευκλειδη και αρχιζει η αναπτυξη του Αραβικου συστηματος.

Με την δευτερη αλωση (1453) υπαρχει Περσικη επιρροη στην μουσικη (Οσμαλιδες) με αντιγραφη Περσικων συστηματων χωρις ομως να σταματησει η παλαιοτερη παραδοση.

Ο Δημήτριος Καντεμίρης (1673-1723) υπήρξε για σύντομο χρονικό διάστημα Πρίγκιπας της Μολδαβίας (1693 και 1710-11), θεωρείται ένας από τους επιφανέστερους λογίους της Ανατολικής Ευρώπης και ένας από τους ελάχιστους, μέχρι το 18ο αιώνα, του οποίου η φήμη είχε διαδοθεί στη Δυτική Ευρώπη. Κορυφαίος συνθέτης, θεωρητικός, ιστορικός, γεωγράφος και θεολόγος, σφράγισε με την παρουσία του τα μουσικά και επιστημονικά πράγματα.

Αυτη ειναι η κληρονομια που ελαβαν συνθετες οπως ο Κωστας Σκαρβελης που ηρθε στην Ελλαδα το 1922 οντας 59 χρονων, πολυ γνωστος και διαχειριζοταν το υλικο αυτης της μακραιωνης παραδοσης. Εχουμε λοιπον τις πεντε φιγουρες:

• Κωστας Σκαρβελης - Πολη
• Σπυρος Περιστερης (Εστουδιαντινα τα Πολιτακια) - Πολη
• Παναγιωτης Τουντας (Το περασμα των βυζαντινων ηχων σε λαικο ασμα)
• Δραγατσης (Ογδοντακης επειδη ηξερε ογδοντα μακαμια) - Βιολιτζης - Σμυρνη
• Σεμσης (Στρομνιτσα) - Βιολιτζης, μεσω Σμυρνης στην Αθηνα

Αυτοι πηραν τα μελισματα της βυζαντινης / παραδοσιακης μουσικης και βαλανε "σφραγιδα" συνθεσης.

Απαρχη Δισκογραφιας

Κυλινδροι

Αμερικη, Θεσσαλονικη, Σμυρνη και Κωνσταντινουπολη. Ηχογραφησεις με την πρωιμη τεχνολογια των φωνογραφικων κυλινδρων.

Αμερικη και πρωτη περιοδος

1911 και μετα. Ανωνυμη καταγραφη παραδοσιακων σκοπων και τραγουδιων.

• Μαρικα Παπαγκικα
• Κυρια Κουλα
• Βιολιστες και Κλαρινετιστες

Κλιμα για το πρωιμο ρεμπετικο. Μινορε του Χαλκια. Θρυλικος Μπουζουξης καταγραφει δρομους στο ταξιμι.

Αναπτυξη των δρομων του ρεμπετικου. Δυο αξονες: Πολιτικο και Σμυρνεικο τραγουδι.

Ερχομενοι το 22 ξεκινουν τη δισκογραφια.

Βαμβακαρης και δευτερη περιοδος

Ο Βαμβακαρης εισάγει το μπουζουκι μετα το 35.

Το ρεμπετικο αναπτύσσεται σαν αστικο τραγουδι. Ενσωματωνει τα στοιχεια του Μικρασιατικου τραγουδια αλλα και μια μιξη αλλων στοιχειων οπως κανταδες, τοπικα τραγουδια της καθε περιοχης της Ελλαδας. Νησιωτικα, Στεριανα, αστικα τραγουδια μεγαλων αστικων κεντρων (Πατρα, Θεσσαλονικη). Ενα πολιτισμικο μωσαικο.

Η αναγκη να καταλογογραφηθουν οι κλιμακες δημιουργει τους Λαικους Δρομους.

Ο Ηχος πηγαζει απο τα αρχαιοελληνικα λειτουργικα συστηματα.

Το Μακαμ αναπτυσεται απο την Αραβοπερσικη κουλτουρα.

Η εννοια της Ευρωπαικης μουσικη που αναπτυσεται στη Δυση.

Οι δρομοι αναπτυσονται απο τις συντεχνιες μουσικων που ηρθαν στην Ελλαδα απο τη Μικρα Ασια.

Μια ατυπη μεταφραση των κλιμακων απο τα θεωρητικα(?).

Τα δυο συστηματα (μακαμ και βυζαντινος ηχος) συνυπηρχαν στην Πολη απο την Αλωση και μετα και εξελίσσονταν μαζι.

Προφορικες μαρτυριες: χανεντεδες (?), αμανετζιδες, τραγουδιστες των καφε αμαν πηγαιναν στο Πατριαρχειο να ακουσουν τους ψαλτες και το αναποδο. Συμβαινει μεχρι και σημερα. Οι ψαλτες μερακλωνουν με τους καλους τραγουδιστες. Οι τραγουδιστες πηγαινουν στην Εκκλησια να εμπευστουν απο το Βυζαντινο μελος που ειναι αχανες.

Η Βυζαντινη μουσικη εχει ενσωματωσει και αναπαραγει για χιλιετιες αρχαια μελισματα.

Τα οργανα

• Συγκερασμενα με μονιμα διαστηματα (μπουζουκι, κιθαρα, μαντολινο, κρουστα: σαντουρι, πιανο)
• Αταστα (βιολι)
• Κινουμενοι μπερντεδες χωρισζουν τα ημιτονια σε μικροτερα τμηματα

Η σχεση με την φωνη / φωνητικη παραδοση. Η αναγκη της ταυτισης των νοτων φωνης / οργανου.

Δυο παραδοσεις:

• Οργανικες, που αφορουν τη χρηση των οργανων και τη δεξιοτεχνια των δαχτυλων
• Φωνητικες που αφορουν την φωνητικη δεξιοτεχνια

Τα οργανα δεν ειναι περιορισμενα σε εκταση (πχ. το βιολι εχει τεσσερεις οκταβες). Η φωνη εχει περιορισμενη εκταση που σημαινει η προσεγγιση με το οργανο περιοριζει τη εκταση του.

Π.χ ολη η εκταση του μπαγλαμα ειναι δυο οκταβες αλλα σπανια η φωνη καλυπτει τετοια εκταση. Μονο μεγαλοι αμανετζιδες οπως ο Νταλγκας. Συνηθως η εκταση ειναι οκταβα συν τεσσερεις οι πεντε φθογγοι πριν η μετα την οκταβα.

Τα συστηματα

Οι νοτες ως αριθμοι.

Τετραχορδα

Οταν το συστημα εχει τεσσερεις νοτες ονομαζεται τετραχορδο. Οι πιθανες διαταξεις ειναι

• λυδιο τετραχορδο (αισθηση ματζορε): τα διαστηματα ειναι τονος, τονος, ημιτονιο. Τα ενδιαμεσα αυτα διαστηματα μπορουν να ποικιλουν σε αποστασεις.
• φρυγιο τετραχορδο (αισθηση μινορε): τονος, ημιτονιο, τονος.
• δωριο τετραχορδο (που δινει αισθηση τροπικη λογω ημιτονιου): ημιτονιο, τονος, τονος.

Οι εσωτερικες νοτες ειναι κινουμενες (μπορουν να αλλαξουν ελαφρα τη συχνοτητα τους) ενω οι εξωτερικες γενικα οχι (αλλα υπαρχουν εξαιρεσεις).

Πενταχορδα

Θα μπορουσαν ναι ειναι και πενταχορδα με την προσθηκη ενος ακομη διαστηματος. Οταν γινουν πενταχορδα εμπεριεχουν την εννοια της τριφωνης αρμονιας. Το πενταχορδο παραγει την σχεση πρωτη, τριτη, πεμπτη και την ευκολια της αρμονικης υποστηριξης.

Στο τετραχορδο η αρμονικη υποστηριξη ειναι πιο φτωχη γιατι αφορα μονο δυο νοτες, τους ακραιους φθογγους. Τα τρια τετραχορδα θα ειχαν την ιδια αρμονια (ΡΕ, ΣΟΛ) (τεταρτης).

Τα τετραχορδα και τα πενταχορδα ειναι τα βασικα λειτουργικα μερη των διαστηματων.

Τριχορδα και διχορδα

Το τριχορδο ειναι η τριτη της δυτικης μουσικης. Διφωνια στην βυζαντινη μουσικη. Τονος συν ημιτονιο η το αναποδο.

Το διχορδο ειναι ενα διαστημα τονου η ημιτονιου. Ενα διχορδο θυμιζει το τσιφτετελι. Του οποιου η λεξη τσιφτε ειναι η λεξη δυο.

Διαπασων

Σημαινει ολες οι φωνες (απασοι οι φθογγοι). Δυο φορες το διαπασων ειναι δις-διαπασων. Το δις-διαπασων ειναι περιπου το φωνητικο οριο. https://en.wikipedia.org/wiki/Phonograph_cylinder

Χτισιμο της οκταβας

Μεσα στην οκταβα δημιουργειται με την αλληλουχια διχορδων, τριχορδων, τετραχορδων η πενταχορδων ο χαρακτηρας καθε συστηματος.

Μια ματζορε κλιμακα ειναι δυο λυδια τετραχορδα συν ενα τονος που τα συνδεει.

Για την αρμονικη μινορε ενα φρυγιο τετραχορδο ενα τονο και ενα λυδιο τετραχορδο.

Για τους οργανοπαιχτες εγχορδων τα διαστηματα τεταρτης πρεπει πρωτα να ειναι κατανοητα στο μυαλο και με μια απλη εντολη να βγαινουν στα δαχτυλα.

Ειναι φτιαγμενα ετσι με την προφανη αντιστοιχια στα τεσσερα δαχτυλα (δεδομενου οτι ο αντιχειρας δεν παιζει) να περιγραφουν ενα τετραχορδο (σε αντιθεση πχ με το πιανο).

Αλλοιωσεις και Γενη

Διατονικο γενος

Οταν οι νοτες ειναι φυσικες, τα διαστηματα ειναι καθαρα και εχουν μονο τονους και ημιτονια.

Χρωματικο γενος

Οταν βαρυνω καποιες απο τις εσωτερικες νοτες του τετραχορδου αρχιζουν να παραγονται καποια γενη.

Το χρωματικο γενος παραγεται με μια αλλοιωση. Φερνει μιαν αισθηση τροπικοτητας.

Αυτο το χρησιμοποιουμε στο αρμονικο μινορε: φρυγιο τετραχορδο, τονο και χρωματικο τετραχορδο.

Ασυγκεραστα διαστηματα

Στο χωρο του μακαμ αλλαζουν οι αποστασεις. Το συστημα εχει διαφορετικο διαμερισμο της κλιμακας.

Στη βυζαντινη μουσικη χωριζουμε τον τονο στα δωδεκα (μορια).

Στα μακαμ χωριζεται ο τονος στα εννεα (τουρκικο συστημα) και οχτω στο αραβικο.

Ο μειζων τονος ειναι ο συγκερασμενος (δωδεκα).

Ο ελασσον τονος ειναι δεκα μορια. Τα συστηματα δεν ειναι σκληρα, ειναι μαλακα.

Υπαρχει μικροτερα διαστημα που ειναι ο Ελαχιστος τονος, και ακομη μικροτερο που ειναι το ημιτονιο που συμπιπτει με το ευρωπαικο.

Ο ταμπουρας ηταν οργανο μετρησης για τους ψαλτες.

Στο κανονακι ριχνωντας το καθε μανταλι περναμε καποια απο τα εννεα κομματα. Τα μανταλια ειναι εννεα και καθενα που πεφτει εχει μια ονομασια.

Τα κυρια τετραχορδα των μακαμ

Για να σκεφτουμε την ασυγκεραστη κλιμακα πρεπει να ονομασουμε και τα εσωτερικα μικρα διαστηματα.

Η νοτα Μι (Σεγκιαχ) ειναι Βου στην βυζαντινη ειναι στη βαση του πλαγιου δευτερου στο δωριο αλλα δεν ειναι ακριβως συγκερασμενη, ειναι δυο δωδεκατα χαμηλοτερη. Ειναι τονος ελλασων.

Το μακαμ ουσακ (φρυγιος) εχει ενα ΡΕ, εχει ενα ΜΙ υφεση δεκα μοριων, εχει ενα ΦΑ και ενα ΣΟΛ. Ειναι ο ηχος ο πρωτος της βυζαντινης.

Με τον επακριβη προσδιορισμο των διαστηματων μπορουν να παιζουν συγκερασμενα οργανα μαζει με ασυγκεραστα.

Το Σαμπαχ ειναι φθορα (λεγεται και φθορικος)

Εναρμονιο Γενος

Διαφορετικη εννοια στην αρχαια μουσικη. Εμπεριεχε πολλα μαζεμενα διαστηματα μικροτερα του ημιτονιου. Το ακουμε σε κομματια παραδοσιακης μουσικης που εχουν τραβηγματα στις νοτες. Κανουμε γκλισαντο σε ενα ελευθερο σημειο της ταστιερας και παιζω μαζεμαν διαστηματα.

Εναρμονιο Παραδειγμα

Στη Βυζαντινη μουσικη εναρμονιο γενος ειναι ο τριτος ηχος.